ZYHNO MO TA TYBU KHIH AMA CHHONA

HMAULAI MÂCHHIESANA POHHLUH PAHYNA
Lebaw Solo MCS (L)

“Chaizah Beiva tlua rasalah e..,
Zathah Beiva tlua rasalah  e..,
Malu chadau Hmaulai lyale ne”

        Hlâno ta cha Mara Beizy ama thi tawhta vâropi cha athihpa sanawh nata ama machhiezy ta mâchhiesana ama vaw hnei tyh. Ama mâchhiesana papai n’awpa ta khihro lâta chyhsazy siehnao ei ta, ama luhzy kei la ei ta,cha cha ia ei ta,mâchhie papai n’awpa ta ama vaw hmâh tyh tahpa a chô liata hla tawhta pahno theipa a châ hra.Marapazy pi he eima mahnô-mahpaw daihti nota cha chi riahpha kawpa châ pi ta.Mongyuhnah chhaota Assam nata Arakan tlâhrâh chyhsa hry liata niah ama pahnie hawh chaipa eima châ.Mawnahzy British sawhkhâ ta a vao tawh chhaota Maranah pi cha daihti khasâ rakha ma cha Mongyuhnah ta ryu maniah reipa thei lei khâh ei ta, hlâno tah eima phôhryhpa chhao a chaba parei chaipa py eima châ hra.Chavâta Mawrâh cha British sawhkhâ ku liata a y tawh chhaota mozy khâ eima vaw thie tyh.
Zyhno Beipa Hmaulai thipa vâta a khisawzy ta mâchhie sa ei ta, Zyhno khihpi lia aly-uapa ta thapawh kawpa ta paro pasyupa rai y leipa ta, ziazita roh thlâh ha ta. He mâchhiesana papai awpa ta Tebu za siehnao ei ta, ama za thie. He he Marapazy ta atlia chai tah mâchhie papaina ama hneipa a châ hra.He Tebu  ama za chhopa he kô 1918 AD a châ.

      Tebu liata apahrâp’enawh he Khumi-nah châ ei ta,Tebu he Zyhno tawhta cha chho lâta nopalih/nopangawh lâsie liata a y pa a châ. Abei nata Machâzy ta pachâ ei ta, Hmaulai mâchhie papai  n’awpa ta Tebu siehnao awpa cha âryh ama tah.Tebu ama siehnao hlâta zo-adânazy hnei tua ei ta Khasôh chhao anaoh-pahna ama khih luhchô liata lôkâhpa chô liata ama hnei tua hra. Ama sie hlâta sahma pazy ei ta, ama sahma pazypa cha pâthao liata a tlao lei tahta a kaw pua khiatala amâ chhuana liata hlaotloh awpa ta a pachâ ei ta, â tlao khiatala hlaotloh lei awpa ta ama pachâ hra. Ama Sahma pazypa cha atlao hraoh leipa ta, a sie aw p’enawh nata khisawzy chhao ama ly ngâsâ hra.

Chariah lâta sie awpa zârie nata niebaw awpa ta sâh nata via-ao daipa ei ta, via-ao he beih ama chho hmâ leipa tlyma, chariah vâta ama chho thei leipa chhaota ama baw awpa ta ama tahpa a châ. Chanônah ta karaoti chariah lâta a sie aw p’enawh châta pazypa ei ta,khihsaw sahlaota ky nata zaih dai pa ei ta, chatanachata  Zyhno satlia a riahphapa nata nawhtaw akhoh leipa sythô(30) chhi apahrua ei ta, sie’pa ta apatopatia ei ta, ama sie hlâta chariah hmia liata ama viasa p’enawh  a râsai tlâ lei’pa ta bietainazy hnei tua ei ta. Ama viasa ngâ viapa liata “Ei sâthi a tla khiatala nâma ta bâh nâ huapa mah y” tahpa ta a chho ei ta, he yzie cha “Chariah ku liata na bao la,eina thie khiatala nâma ta phuh bâh la la,ei luh he chariah rai bâh vaw palasa khah  y” tahna a châ. A sie aw p’enawh he ama sanawhnahzy chhaota atlâhpata hmiazy ama hmô heih aw tah thei’pa châ leipa ta, ama sie myta cha pati lao-â apahâhpa tota pie ei ta, Hawka taihta zawpi ta ama pathlie hra.Chatawhcha amâ thao tawhta ama vaw tlô heih hlâ viata cha khih lâ chanôzy ta pala popaw vaw hria hrao veih ei. Hlâno Mara p’enawh pachâna dâh ta “Chapaw chariah lâta ama sie chhôh ta chanôzy ta pala popaw ama hria khiatala vâduana hmo na a tlô”ama tah.
Amâ  thao tawhta zâno/zâthôh lâpi liata arie ei ta, chatawhta Tebu cha ama za tlô.He ama sie chhôh heta Rekenua(Riakianô) Khazoh pachao ei ta, ano chata a sie p’enawh  thâtih cha asia kawpa ta Zyhno khih lia a phuah ngâthlâh ha hra.Tebu khih cha azo ta pangai ei ta, achhôh  liata apahrâp’enawh chi, Khumi-nah he Marapazy ta khâ ama siehnao tyhpa vâta âmo chhaota Mara chariah tawhta amâ boh thei n’awpa ta ama khih he thokhy ta pua amâ dôh khai ha tyh.He zâ he Tebu liata athihpa y ta,khisawzy ta ari kiah ei ta khih padei awpa ama châ hra.Sahma doh ei ta, dawh nata khohzy thata tô ei ta,ama lâh ngâh kaw hra.Zârâh ta hawka sâkha cha apahy thlâh hata, Zyhno mo chhaota angia awpa nata angia mâh lei awpa aruta lâta apachia ei ta. Angia mâh lei pa ta awhkho râhsâ ta angia awpa ta ama pathlu.Hawti môrô a châ nahta,Hawka o chhi chhao cha riahvaituhpa ta vaw khaw ha heih ta,Zyhno mo châta cha angia n’awpa y khao leipa ta,chahrasala thokhyh cha chahlô ei ta,Seih chô vaw  y chhohta,cha seih chô liata aru lâta pakha ta ta angia lymâ eita,athihpa yna o chahri nata laitlâ ry lia anyu lymâ ei ta,I-zyta nga tyh hr’ei sala ri kia zâ a châ pa vâta Tebu mo cha chariah na anga tahpa pahno hlei v’ei.Zâcho chhôh ta angia eita he zâ he meih a chhôh kaw ta,thlâpa a lei râhsâ la ta a châpa vâta,khih chhôhpa  châta chariah hmia pahno thei’pa chhao châ tla ngiah vei.Chyhsa mokuh pahâh lichih na ta apachyh –paryh lei chai no ta chho’pa ama kho pa vâta awhkho râhsâ lâ na tah leipa ta cha chho’pa achhuah leipa ei ta,eikha/eino awh avaw pa- eipa taw nah ta athihpa o cha ka pâ ei ta,avaw puapa chapaw ama thie thei pa maih ama thie hra.Chanô zy cha patu eita,chanô pakha cha opâh lâ a râ ta,Zyhno mota akei chadai ei ta;châhrasala châ chanô châ ta a hnorâh arâsai ta,patu palâh leipa ta ama kua sai ha heih.

He chanô ta apa mo sapa cha”Ei hno ei poh a hi lei no na a châ”atahna châ ta,Chanô hnopoh a hi lei nota a chadai ta patu pa cha ‘ânana’ ama tah tyhpa a châ.Chata ama kei chho pa vâta Tebu khihsaw sahlao cha lyurâhpa lâ arâ chilih ei ta,thokha asiphi-zâlâh via p’enawh cha ama nôzy ta ama sawnahzy cha sahdô lâ ta pathla ei ta,sahdo liata zy amâ nyu hôlô hra.Tebu chyhsa nawtaw akhoh lei p’enawh chhao ta li ta Zyhno mo cha ama vaw ka ngâ hra.Tebu chhona liata ahlao hra pa Ngehnai(Dawchâ mahpaw) reina zie ta”Zyhno chyhsa chhao tho khala vita vita eima thi tyh na”a tah.Ano pachhao li nah ta za ka ei ta,A sahrô apaita la li tah a zâhnaopa hawta a reih.He liata Tebu ama thiepa he chyhsa pakih(20)rô ama châ.Thokha pa luhcha la ei ta,chanôzy chhao sei châta a chhi bâ ei ta,Tebu khih cha apavâ hlâ ta ama pua sai ha heih.Tebu-pa pakha ta ama khih luhchô tawhta “khataih chariah chima ?“,tahpa ta za aw sao ei ta,Zyhno chariah hry ta ama chhitha tuh chaipa Hmôkhaw ta”Zyhnopi pina,Tlele chakei na eima châ e,Tisi tih apakuapana eima châ e”tahpa ta â kaw chhy hra.Kaw sie ei ta Tisi chavah liata zy akaw rie lai ei ta,chyhsa ama thiepa luh zy cha athu lei n’awpa ta mei nahta ama rie na liata ama tô lymô.Tebu chanônah sei ta ama patu p’enawh cha ama ngiachhie tu hata,amo raita mo khoh vei ei ama tah.

He chariah asie hnao p’enawh nata ama thiep’enawh thâtih he Rekenua(Riakiano)khazoh ahneipa ta aphuah ngâthlâ ha.Zyhno khih sawzy  chhaota ama kaw tlô n’awpa angiahtiah lei kaw pata sahma zy chhao ta ama vaw y dy hra.Chyhsa luh chhaota azoh ta khih angia pa cha ânapa hawta ama pachâpa vâta Zyhno khih cha myta tlô ei ta,khisaw sahlao ta viadawh,dawhkhoh,kaotlâ nata paro theipa chi nano nanopazy chhaota rôhnah kawpata ama vaw dyhra.Chysa lu ama kei tlôkhei no cha thata sahma doh ei ta,sawhlâzy kiah ei ta,kaotlâ,viadawh nata dawhkhoh zy chhaota thata aly ei ta,chyhsa luhzy cha tly liah liata ama soh.A vaw zâlâ nahta Chyhsa luh cha ratlyh lia tawh ei ta,Hmaulai thlâ cha chyhsa luhzy chata ama vaw chadô.A vaw zo nahta abeipa o liata sahma doh heih ei ta,cha zâ cha cha riah la ta asie p’enaw cha nie baw liata chhao kho kheina that a ama dao hra. A mylâ pa ta ama o nano châ chyu liata chyhsa ama thiepa zy iana hnei heih ei ta,nie nata do ta ama daihti cha amah hmâh heih.A nohthôh (3)noh deikua cha sawhpanana hnei ei ta, ahy hmahta khô pua leipa ta o lia akôh ei ta,paro pasyupa chhao khâpa hmahta tao ve ei. Anoh palina noh dei kua cha apathai ei ta,Tisi chavah lâ zu ei ta, keipazy ny ei ta,ama ngaizy asi pâ ei ta,he he mâchhiesa paina chhâna a châ.Hetawh heta cha ama beipa mâchhiesana pai hata,abeinah chhôhkha nata mâchhiesapazy cha kyh toti liata aly-uanah liata amâ hmâh ha bâ heih.He thâ he sawhkhâ ta vaw pahno ta,Duputy Commissioner, Arakan Hill Tracts ta Tebu chyhsa sei ta ama patu p’enawh nata chyhsa luhzy cha pakua awpa ta bie pie ta,sawhkhâ bie piepa hawhta ama pakua khai ha heih.Zyhno mo ta cha pakua awpa ngiaroh kaw ei ta, châhrasala sawhkhâpi bie tah a châ hapa naih ta ei leipa ta pakua ei ta, he hawhna heta hla ama vaw phi ngâ hrapa a châ.
“ Araw Vepi Vake tazah,
Tawbu zinau sihnai
A valei ta ne”
Hla eima vaw ro tuapa y zie cha he he a châ. “Hmaulai lâlai maluh ta a chadô n’awpa bao thlao tala, Chozah beipa nata Zawtha beipazy rai châ ei sala, a thi rai tlâ thi lah vâ ei”. Ama pangiasana dâh ta ama thiepa hry lia heta Chozah beipa nata Zawtha beipazy amâ hlao thlâh ha ualua thlyu nata pangiasana ama hnei ei aw.Hlâno ta cha Chozah nata Chozah tlyma Zawtha nata Zawtha  tlyma chhao amâ vaw tei tyhpa a châ. Lialai chhâkhâh chhaota a chi-heih Zawthapa Thlethlaw nawhtapa luh a la thlâh ha hra.


Hla sânona(2) y zie cha he hawhta a châ heih:-“A ry (Notla) lâ tawhta Viapi ama kaw lai tawhta la, Tebu zuahzy chhao ama hnoh lâ(ama râh lâ)ama kua ha heih na” tahna a châ.
He Tebu zuahzy chhao he Zyhno liata thla sari rachhôh vaw y ha ei ta, amâ lie chyta la ama ngiazy chhie kaw ta, Zyhno khih puasaipa chhao ngiaroh kaw bâ ei ta, “Ngiaroh kawna chôta na ama puasai hra “ ama tah.

NOTE: He Article he Puhpa Lebaw Solo (L) ta a nô a satuhpa –a mahpaw,Dawchâ mahpaw,Tebu azâ siehnao hrapa pahno ngâthlâh n’awpa ta kô 1983,Champhai liata SDM ta a y nota a ropa a châ. He article he “LYUBIE”Magazine, Art & Culture, MADC  Issue No.2 tawhta lapa a châ.

Comments

Popular posts from this blog

SIAHA DC OFFICE TAWHTA NH-54 COMPENSATATION RAIPA A CHÂ

KTP FOUNDER MACHA H. ZACHO THÂTIH CHYUPA

ZYHNO KHIH THÂTIH