ZYHNO KHIH THÂTIH

ZYHNO KHIH VAW TLY HRA MAH Y.
Beihrua Lodua, Zyhno
                                 (Camp: Siaha)

Hlichhaw nata Hlaw-y zy vâta Mararâh liata kypachâpazy khihpi tah thei awpa y chhôhpa cha Zyhno khihpi he a châ thlyu na. Mararâh khihpi Siaha tawhta kilometers 85 â hlapa châ ta, mawtaw (motor) ta dawh 3:30 rachhôh lâsie a châ. India central sawkhâ pahnokheipa National Highway(NH-54) chhâna nata Mararâh khihpi sanona Tipa tawhta 10kms na sie tawhta khih hmoh a ryh kawpa, Maraland Airport tao nawpa hmahta su a ryh kawpa Siatlai khih na tlô aw. He Siatlai he khih moh hawhta reipa hmata châ hra sala Zyhno khithieh tahpa tawhta a pasie laihpa ama châpa vâta Zyhno khih dohseipa, vaih kha hawhta pachâ theipa a châ. He Siatlai tawhna heta nochhi lâ na sai khiatala a ry lâta khih a ryh kawpa, Lawpi tlâh chô liata nai zualua pata khih hmoh a paryhpa na hmô aw. A hmiaphao cha Helicopter nata a lyu kaw aw ta, Krizypa khih a châ zie pasia via nawpa ta khih luh nata chao lâ liata Achhyna-O a ngia kawpa sano na hmô aw. Khih chheipâh zydua cha Zyhno MTP nata khihsawzy ta ama pabohsapa Râhhmâh kawpa, Zyhno khih tihnawh paphasatuh chaipa, sai noai a chhih leipa nata eima khitly rietheina zy maniah pamysatuhpa zili pathaipa miah pietuhpa atuh râh cha sia kaw pata na hmô aw. Marapa khihpi sathôna he mohropazy châta khih nawh kawpa châ hrasala Zyhno chi zydua châta deikua eima lôngâhna nata thlalôhna khihpi a châ.

Khih moh y zie:

Zyhno khih moh phaona chhâpa he chyhsa hluhpi ta pahno khohpata hiahrina thata ama tao ty. Marapazy pi he khih moh eima bina chhâpa hnei chyu pita, thokha ama reina dâh liata cha khih padua nawpa su liata hmoh ama hmôpa kheihawpa rai he paphaopata khih moh ama vaw bi tyhpa hawhta ama reih. Châhrasala, he khih deikua cha a nano patluana  hnei ta, cha cha a chhô liata a pahrâpa chyhsa chi & pho moh phao pata khih moh he ZYHNO tahpa ta bipa tlao a châ.

Zyhno thâtih hmiatuapa:

Zyhno tahpa he thatlô kawpa Bohia beina râh liata a pahrâ penawh moh châ ta, reih eihrâhpa hneipa ta Zyhno reih tahpa a châ. Nohtla tiah lei khizaw râh liata ryureituhpa British sawkhâ ta Zyhno mo he Savo khih liata ama pahrâ nota Kô 1924 khata a vaw vao pathao hra ei ta, he he Mizoram state liata cha British sawkhâ ta a vao hnôhchaipa Khih hawhta pahnopa a châ. Atahmâ Zyhno khih lâna heta odyh 3 rachhôh ta kô 1919 khata atahmâ Tiku Vaih liana he khih hmoh su pary awpa ta a vy chhili ei ta, Zyhno Beipa deikua Savo tawhna heta kô 1930 khata a vaw pahly hra ei. Atahmâ ta Zyhno Tlyliah su he Zyhno Abeipa zy ohmo châ ta, khihsawzy ta Tlylia ama peimawh hapa vâta atahmâ Abeivaih lâna he ama pasie heih. He Savo khih liata ama y no tawhta Krista pheisaih riapha missionary Rev. R.A. Lorrain nata a lyuchâ penawh zy ta Krista thâtihpha vaw chho pathao ei ta, Puhpa Vâkô Hlithâpi cha kri a zyh tuachaipa a châ. Puhpa H.T.Vâkô F/o Dr. H.T. Phosa, (Siaha CMO 2015) he Mawrâh zawpi ta ama tly patlohpa sawhkhâna District Council Member awpata Mararâh tawhta ama tly patloh hmiatuah chaipa a châ.

Savo (Hravo) khih liata ama pahrâ nona heta British pheisaih Capt TH Lewin ta Shandus khih lai chaipa (the Shandus largest village) Savo Beipa Abei Khaino Bohia a hmô a chuah pata kô 1886 khata a vaw thao ta, Abei Khaino chhaota a râh a ngia awpa a pasai taraw pata Capt TH Lewin hnohta a râh a ngia nawpa mâ/ chhie (Tax) a chei tuah awpa a byuh zie a reipa vâta tax chei awpa chhao ama pasia khai ha hra. Charasala, rairuna hropa a ypa vâta Capt TH Lewin he Savo Beipa Khaino Bohia he a tyh hmâ khao lei pata a lie pakhua ha heih. Nohtla tiah lei chô liata ryureih tuhpa British sawkhâ nata kô 1924 liata adyhna/aryhna bie roh ei ta, he ama paryhna he kô 1930 khata British sawkhâ ta order a papua. Eima missionary Rev. R.A. Lorrain (Vaili Mapaw) chhaota “Charia dyuh lâchhâ ta paphasapa nata mo luh la a hmâhpa; thatlôpa nata machhyu mahrâh kawpa, British sawkha pabua paba ta lu pahiasa tuh chaipa ama châ” tahpa ta a roh. ‘The Lakhers’ tahpa châbu a rohtuhpa Puhpa NE. Parry chhaota Zyhno mo he thatlôpa, riahphapa nata tiama kawpa nata laisa chhithaipa ama châ tahpa ta vaw roh hra. Zyhno chi he kô 1600-1700 rachhô khata Kahrietlâh liata a vaw pahrâpa hawhta pahnopa châ ta, Cha liata khih, VYHY (VAHA) lia ama pahra nota Zyhno chi he mophana thata ama vaw to pathaopa a châ. He liana heta Chô Hiavâh ryrao leina vâta kypachâna pawti zyh awpata a ti thei khao leipa, Satlia Hlichhaw Zahlaw (Hlichhy Zawhly) nata Laihsa Hlaw-yh Thlyuthy (Hly-a Thlyuthâ) zy ama vaw kaona khihpi kha a châ.

Khih thâtih:

Atahmâ ta Zyhno khih he odyh 350 rachhôh châ ta, chyhsapa he maluh 1600 rachhôh ta eima pahrâ hai. He khih he peimaw kawna sâkha hnei ta, cha cha mararâh khihpi peimaw kawpa zy siena lâthlô laipa sathôh (3) a tyh pakhyna he a châ. Tipa khih, NH-54 lâthlô chhâna tawhta 13kms ta Zyhno khih pazao ta, Zyhno khih tawhta notla bia Phura-Lôpu nata chho-nochhi bia Chheihlu-Chapi pangaina lathlô  zy a y, he hleikhô ta Foreign lâ Hlôma khih pangaina lathlô chhao a y heih hra. Awnanopa he sapali ECM, IKK, Seventh Day nata Salvation Army zy y ta. He hry liana heta Evangelical Church of Maraland (ECM) he hluh chaipa châ ei ta, a hropazy deikua he cha maluh chyhta sai ama châ. Village Council 3, MTP Branch-1, MCHP Branch-2 nata MSO Branch -1 hleikhô ta, MSO Sub Hqrs atyuna su a châ hra.

Krismas a vaw hnia laih ta, notla bia nata maw-nochhi bia lâta eima unawhpa sahlao Siaha lâ bazaar awpata vaw siepa hluh kaw tyh ei ta, a nonoh y ta mokhi tlai ama châ. Khih sâkha chhochhi cha mawtaw vaw kia thai kaw ei ta, seat full tawh chhaota chhohna hawhta a pangie thai ei ta, theilâpa hawhta ama pathei thei lymâ tahpa ta rei tyh ei ta, mopha eima tah ngaita kaw tyh.

           Zyhno khih liana heta sawkhâ raih hria leipa thlyutlia châ thaipa graduate nata a chôlâ hluhpi y hra ei sala khihropa zy hawhta MADC Office liata officer laipa zy y leipa ei ta, ku raihriapa ta nietluapa sai rô ama châ. Châhrasala, a zawpi vâtlâh he raihria tiamapa nata kuzô thaipa ama hluhpa vâta niedo deikua la chaheih hrao hra ma pi. Achuna lâta Aganwadi tawhta High School taih y ta, he liata Govt’ Middle Siku sàkha deita eima hneipa he Marasaw zy achuna phapa eima dao thei hra nawpata ama paduapa châ ta, Mararâh liata Middle Siku a duah tua chaipa sanona a châ. He siku tawhna heta eima râh liata politician nata officer hluhpi ta khizaw thaina vaw chu papua ei ta, eima palaikhei ngâsâ.

Khihtlâh hro:

Zyhno chi he bierei kathla a sao mah lei kawpa, opah lyuhri nata viasa riechâ o chareipa zy papyu pahly ta biechho thachho a thai lei kawpa eima châ. Anodeikuala, Marapa khihpi a châna hawhta Mara reih kheih hawpa rai cheih la ama cha thei khai aw. Cha nota khihro lâ tawhta a vaw ypa maih ama ngia a ryh leipa y tla vei ei, a nano kaw! Khizaw liata pahah chaipa Tisi chavah ngasa ama nie tyhpa vâ chhao a châ thei ngyu hra. Cha nota District Council eima hmô thei nawpta târi noh 16 Di, 1963 liata Mara Freedom Party ama vaw paduana su châ ta, mararâh kypachâtuhpa zy daodo kawpata a vaw khichhaituhpa ama châna deikua he marasaw ta eima my lei awpa ei khoh kaw.

Hlano tawhta Zyhno khitlâh liata REIRAONA nata VEISEINA HRO â ngia kawpa sâkha cha, khih Beipa ta hâra, nôhmei, riethei dychhie viapa nata bao a ngiahpa zy bao thei awpata sâh ama pachôtyhpa he a châ. Abeipa ta sâh sona pâh lai kawpa tao ta, sâh thiehpa ama tai nata abeipa ryraona chyu hawhta sâh he abeipa o lâ vaw chei ei ta, ama pachô tyh. Saopi vaw tlô ta niebaw rairuna a vaw y pathao nata Ahy raita niebaw rairuna a hneipa maih ta abeipa o liata sâh cha la ei ta, ama nie tyh. Amo deih châ leipata khihro lâ tawhta nie rairuna/chakâhna a tyhpa ta kâsâ a zyhpa zy hnoh chhaota a saipa tlaita ama vaw pie tyh hra. He he Zyhno MTP branch chhaota kô hluhpi vaw siekhei hra ei ta, atahmâ deikuala hmô awpa y khao vei.
Atahmâ taihta Zyhno mo palôh liata biechhana reikah a dia thai leipa cha “VYHYPI HRA (Vyhypi Saw)” tahpa hih. “VYHYPI HRA (Vyhypi saw) ei châ” tahpa ta huhâ ama vaw la khiatala khapa rai, thina chhao tlô sala pei tahna hnei khao vei ei. Cha cha Zyhno chanô chapaw palôh lia a pabu khai ta, anodeikua he reikah he hmoh hraohra leipa liata hmâh chakhy leipa pita tlao eima za kaw.
A khihsawzy lôliena hmi rai a phao leipa tlai he mara satlia nata laihsa hry liata kypachâna a la pasa chaipa nata maophyu chaipa eima châ cha maw! Kypachâna pawti zy awpata Chô Hiava ta ‘chôsu’ ta rao hra vei ei sala, he panopa zy heta kypachâna ta râhri bakha a hnei lei zie palâsa ei ta, khizaw hneirôna zydua hlâta a sôh viapa kypachâna y zie maniah ama pachu, he he khizaw ta my khao aw vei.

NIETLUANA CHAIPA

A hmiatua lâta eima reipa hawhta Zyhno khihsaw he graduate tlôh ta sawkhâ raihria leipa hluh chaina khih a châ eima tah thei aw. Central nata State level liata Officer laipa rai a roh patlo awpa taihta thai khao tlôh va, MADC Officer cha rei lei, peon awpa chhao hmata khokhei ta reikheituh awpa ama hnei lei tawh tly cha ku raihria pata nietlua awpa lei ta khoh tlyh awpa hnei khao vei ei. Tlâh lyu liata sâh chhei pata niebaw hnawh chaipa hawhta ama hnei nota mawtah ta lyurâhpa a parao tawhta cha ngiapá tlâh vaw châ khao vei. Y molo thaipa hra châ khao tlôh vâ a tah tawhta cha  thyutlia sahlao thokha ta, tho mistiri, cement mistiri nata thokha ta ophi thi tao pata nietluana ama vaw buakhei pathao. Atahmâ chhochhi cha  Ahia thi tao pata nietluana vaw pathao heih ei ta, kô khata ahia ama la papuapa he 150 – 200 quintals zy a châ lyma. Kô chhâna la November nata December thla tawhna cha Zyhno liata aviahpa hmia ama vaw lâ pathao aw. Amo he Zyhno tawhta Ophi nata Ahia zy state hrolâ zua pachhuah awpata athôna vaw tluapazy ama châ. Trade or processing pha viapa y thei chhochhi sala cha Zyhno khih liata ku raihriapazy he atahmâ hlâta ama duasu a pha via nata pangiasana lai kawpa ei hnei.

Khih nata achheipâh liata ngiatlâh viapa thokha zy:

Zyhno khih liana heta hmoh ngiatlâh châ kawpa hluhpi y ta, cha hry liata a chyta ngâlâ ei vaw rei tua aw.

1. Lôtai Ti pahâhpa:
 Zyhno khih nata Savo khih parohpa likah liata khizaw lia chavah ti pahâh chaipa, za khano tawhta Zyhno laihsa zy chhithaina bieru nata satlia zy thatlô bâseina bierupa Lôtai chavah châ a y. He chavah he a hnawh lâ tawhta a chao chhâna taih tah thei awpata alô phiapa sai rô châ ta, râhhmâh chha kalupa ta a khupa vâta Ti he chakua pha ta, a pahâh kawpa a châ. He chavah ti he machâ thokha ta ‘pahah tu hata khoh-iah na a hnei e’ ama tah tyhpa kha châ ta, machâ viapazy tlâlei zia lei nota Lotai he doh awpata ama haw tyh. Hmialà daihti liana khata Laki liata machâ pakha chhochhi cha a samohpa hnohta “Lôtai chavah ti mai phu va mo? (Lôtai chavah ti na vaw phaopa mah y)” tahpa ta bie a vaw ta tyh e ama tah.

2. Aire lôkâh:
British pheisaih zyta Savo khih tlahnao nawpa ta lôkâh ama chhiapa cha atahmâ taihta hmôthei awpata a y. Savoh khih kha chariah ta ama ngiahnao thei leina chhâpa cha lôkâhpa ta chadô ha ta, khohdâh hawhta a ngia hnao thei rimapa châ vei ei. Lôkâh chhihru kawpa Aire Lôkâh he y ta, cha lôkâh ama chhiah / chavie tua leipa ta cha Savo khih ama ngiahnao thei lei awpa vâta British pheisaih captain panoh chhithana ry liata chhiah ei ta, rairuna thata ama chatô tawhta vâsâ ta ta British pheisaih zy kha Savo khih ama ngia thei chyu chyupa kha a châ. Atahmâ taihta parao mah leipa châ ta a khohpa chàta cha mo thei awpata a boh kawpata a y thla ha chy.

3. Special School:
He siku he mawrâh district thokha zy chhaota ama hnei leipa, sapa nata palôrupa liata heih a kholeipa (disabled) zy mohôna siku ‘Marry Hechia Special School’ châ ta, Pihnô TT Sime nata avahpa ta ama paduapa a châ. He liata a ypa zy he ama phana rakha chyu liata kuzô thaina zy pachûpa ta mohôh tyhpa châ ei ta, doormat nata candle zy chhao ama zuah papua hluh ngâsâ ba. He hawhta sapa nata palôrupa liata rairuna a hneipazy mohöhna Special Siku a ypa he Zyhno mo chhaota pasô thai kaw ei ta, Siaha DC parohpa Kunal IAS daihti no khata o pha kawpa RCC building ta sapa ta, cha dei châ leipa ta Siaha IDBI Bank zy ta ama ngiahnazy pahnopa ta building sâkha ama sa pazao heih hra. Khih hro lâ tawh chhaota he Special Siku vaw pangaipa he ama y hôlô ba hra.

4. Mara Typical Village:
        He he cha pahno sai kaw ba aw pi ta Hlano Marapa Khih liata o nata lyu ama taodâh lyu thei chaina hawhta Art&Culture Dept, MADC ta Chedau Lômathu tlâh lia ama paduapa a châ. Hlano marapa o a lyu thei chaina hawhta sa ei ta,he su he nopi daihti chhaota a chakua pha kaw ta su ngiaryh chhih kawpa a châ. Zâkhano kha cha he tlâh thaby lachhâ he meiti roh thei tyh ei ta, cha zawzi ta he tlàh he thokha ta cha meiti a hneipa tlâh tahpa ta ama vaw rei tyh hra. He Mara Typical Village he chysa hluhpi ta moh awpata vaw tly tyh ei ta, a pachai ta Siku hawti zyta ama tly khoh kawpa a châ. Atahmâ chhochhi cha Abei O pha kawpa sa patlô hapa châ ta, tly thapaw a chhi via pachai heih.

5. Tisi Ngalo Luh:
He Tisi chavah he chavah hropa hawh tah leipa ta a ti he pathai ta a chakua pha kawpa vâta he chavah liata a pahrâpa Ngasa nata zyusyh he pahâh ngâsâ ta, Zyhno moh paphatuhpa sâkha a châ. Zyhno chi zy ta Hisana (Mathematics) ama thai kawna chhâpa chhao he he tisi chavah liata Ngalo Luh ama nie tyhpa vâta na a châ e ama tah.

Reih awpa hluhpi y hra sala, he rakha liata vaw pachhâ chy sala, atakô December 19 nata 20 pata Zyhno khih Centenary alyna kychhi liata a vaw hlao hra la, Zyhno khih na vaw tly tita na mokhao ta hmô aw ta, na pathi palôh ta a pahno thei aw. Zyhno khih he vaw tly la, Marapa hrozie nata taozie a vaw chu hra mah y.

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

SIAHA DC OFFICE TAWHTA NH-54 COMPENSATATION RAIPA A CHÂ

KTP FOUNDER MACHA H. ZACHO THÂTIH CHYUPA